We gebruiken functionele en analytische cookies om de inhoud en functionaliteiten van deze website, zoals video’s, aan te bieden en om statistieken te verzamelen. Lees meer en stel voorkeuren in.
In steeds meer landen in Europese Unie is er sprake van een rechtsstatelijke crisis. Regeringen proberen gerichte, soms onopvallende, aanvallen uit te voeren op grondrechten van burgers, de onafhankelijkheid van rechters of van de media, of ze plegen corruptie. Deze ontwikkeling perkt de vrijheden van mensen in en maakt dat ze niet meer kunnen vertrouwen op een eerlijke behandeling door de rechter of door de overheid. Zeker voor mensen die tot een minderheid behoren worden serieus bedreigd in hun rechten en manier van leven.
Ook de coronacrisis wordt ingezet door autoritaire leiders om ingrijpende ondemocratische maatregelen door te voeren. De Hongaarse premier Viktor Orbán greep bijvoorbeeld zijn kans om een wet door te voeren waarmee hij het nationale parlement per decreet buitenspel kan zetten. GroenLinks is zeer bezorgd over deze ontwikkelingen. We moeten ervoor zorgen dat de rechtsstaat ook in tijden van crises gewaarborgd is.
Europarlementariër Tineke Strik: “In veel EU-landen worden mensen niet meer goed beschermd tegen de grillen van hun overheid. Dit tast niet alleen de rechten van mensen, maar ook de basis van de Europese samenwerking aan. Het is hoog tijd dat Europese regeringsleiders inzien dat we alles op alles moeten zetten om de afbraak van de rechtsstaat in de Europa een halt toe te roepen.”
“De Europese Unie is gebouwd op een aantal fundamenten, met gezamenlijke Europese waarden en principes, vastgelegd in Artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Eén van deze fundamenten is de rechtsstaat. Volgens de rechtsstaat handelen alle openbare machten altijd binnen de beperkingen die de wet stelt, in overeenstemming met de waarden van democratie en grondrechten, en onder toezicht van onafhankelijke en onpartijdige rechtbanken.
De rechtsstaat is een vaststaand beginsel. Hoewel de lidstaten verschillende nationale identiteiten, rechtsstelsels en tradities hebben, is de kernbetekenis van de rechtsstaat in de hele EU dezelfde. De rechtsstaat heeft een directe impact op het leven van elke burger. Het is een eerste vereiste om gelijke behandeling voor de wet te garanderen en de rechten van EU-burgers te verdedigen. Het is essentieel voor de uitvoering van EU-wetten en -beleid, en centraal in een Unie van gelijkheid, kansen en sociale rechtvaardigheid”(bron: 2020 Rule of Law Report).
De rechtsstaat in een rapport
De Europese Commissie kwam in september 2020 voor het eerst met een jaarlijks rapport over de staat van de rechtsstaat in alle EU-landen. In het rapport van de Commissie worden vier onderdelen van de rechtsstaat in de EU-landen beoordeeld: de staat van de rechtspraak, corruptie, mediavrijheid en verkiezingen. Bij een aantal landen waar al grote problemen bekend zijn, zoals Hongarije en Polen, bevestigt de Commissie dat er alle redenen zijn snel actie te ondernemen. Maar ook landen als Bulgarije, Roemenië en Slowakije krijgen kritiek. Maar belangrijk is natuurlijk dat deze informatie over schendingen ook gevolgen krijgt, zodat regeringsleiders niet ongestraft de rechten van mensen kunnen blijven inperken.
Autocraten mogen niet ongestraft rechten van mensen inperken
Het jaarlijkse rapport over de kwaliteit van de rechtsstaat moet de Europese Unie helpen beter in kaart te brengen waar de rechtsstaat in het gedrang komt. Dat voorkomt welles-nietes spelletjes. Nu nog de politieke wil en effectieve sancties om deze informatie te benutten.
Met welke instrumenten kan de EU ingrijpen?
Inbreukprocedures
Als een EU-land systematisch EU-recht schendt, dan kan de Europese Commissie een zogenaamde “inbreukprocedure” beginnen. Het land wordt dan verzocht om binnen een bepaalde tijd aan het EU-recht te gaan voldoen. Doet een land dit niet, dan kan de Commissie de zaak voorleggen aan het Hof van Justitie. Als een EU-land voor de tweede keer bij het Hof wordt aangeklaagd, stelt de Commissie het Hof voor om een financiële sanctie op te leggen, die kan bestaan uit één boete en/of een dwangsom per dag. Andere EU-landen kunnen zich voegen in zo’n zaak, waarbij ze laten zien dat ze de Commissie steunen. Lidstaten en het Parlement kunnen ook zelf het betreffende land voor de Europese rechter dagen. Tot nu toe is dit nog nooit gebeurd op grond van schendingen van de rechtsstaat.
Voormalig Europarlementariër Judith Sargentini met de Hongaarse premier Orbán
Artikel 7- procedure
Wanneer een EU-land niet anticipeert op de waarschuwingen en sancties van de EU om de rechtsstaat beter te beschermen, dan heeft het nog een ultiem middel in handen: de artikel 7-procedure. Hiermee kan een EU-land zijn stemrecht ontnomen worden. Tot nu toe is het nog niet gelukt een dergelijke procedure daadwerkelijk te starten omdat de stemming daarover tijdens de vergadering van de Europese regeringsleiders unanimiteit vereist. Hongarije en Polen plukken al jaren de vruchten van deze unanimiteit door elkaar de hand boven het hoofd te houden. Maar ook andere landen spreken elkaar niet graag aan op schendingen. De artikel 7-procedure lijkt zo als, zogenaamde, nucleaire optie eerder op een middel zonder tanden.
Welke lessen kunnen we trekken?
De inbreukprocedures en artikel 7-procedure blijken onvoldoende effect te hebben om autoritaire leiders tot inkeer te dwingen. Het ontbreekt de EU aan middelen en daadkracht, waardoor anti-rechtsstatelijke regeringen steeds verder kunnen zagen aan de fundamenten waar onze EU op is gebouwd. En deze straffeloosheid leidt tot een kettingreactie. Je ziet dat ook in andere EU-landen regeringen, zoals in Bulgarije of Malta, steeds vaker onze gezamenlijke waarden en grondrechten ondermijnen. Daar moeten we tegen opstaan. De EU is er in de basis voor de mensen, met onafhankelijke rechtspraak en media, en niet voor machtsbeluste regeringen die hun eigen zakken vullen met Europees belastinggeld.
Het moet anders
Het is twee voor twaalf. Het gaat heel hard de verkeerde kant op. En als we de rechtsstatelijke crisis écht willen aanpakken, dan hebben we een stevig financieel drukmiddel nodig. GroenLinks wil dat landen die de rechtsstaat systematisch schenden gekort kunnen worden op EU-subsidies uit de Europese begroting, maar ook op geld uit het coronaherstelfonds. Om het tij te keren moeten we autocraten treffen waar het pijn doet: controle over EU- subsidies. Door fondsen direct over te maken aan organisaties of steden die het geld wél willen inzetten voor EU-doelen, kunnen we de bevolking ondersteunen zonder dat geld wordt besteed aan de agenda van corrupte of dictatoriale regeringsleiders. Ook de Groene burgemeester van Boedapest pleit hiervoor, lees hier het interview.
De begroting van de EU wordt voor zeven jaar vastgelegd in het Meerjarig Financieel Kader (MFK). Het huidige MFK loopt van 2013 tot en met 2020, de volgende van 2021 - 2027. De onderhandelingen beginnen een aantal jaar voordat een nieuwe begroting moet ingaan.
De Europese regeringsleiders bereikten eind juli 2020 een akkoord over de Europese meerjarenbegroting en een coronaherstelfonds van 750 miljard euro. De komende weken bespreken de EU-landen en het Europees Parlement de precieze voorwaarden die aan het herstelfonds verbonden worden. GroenLinks wil dat er naast groene voorwaarden, ook voorwaarden voor het respecteren van de rechtsstaat worden gesteld aan de verstrekking van EU-subsidies uit het coronaherstelfonds. Lees meer over onze voorstellen.
Black Lives Matter Protest Utrecht
Rol voor Rutte
Het Europees Parlement zet stevig in op een effectieve methode om financiële gevolgen te verbinden aan schendingen van de rechtsstaat. Het wordt nog een pittige strijd want het Duitse voorzitterschap van de Europese Raad heeft een voorstel gedaan om uitkering van EU-fondsen alleen stop te zetten als er sprake is van corruptie. De volledige kwaliteit van de rechtsstaat is daarmee als criterium verdwenen en de procedure is ingewikkelder gemaakt, waardoor ingrijpen praktisch onmogelijk is. Een zorgelijke ontwikkeling. Daarom moet premier Rutte in onderhandelingen met de andere regeringsleiders over het EU-budget de rechtsstaat topprioriteit geven in de Europese begroting en het herstelfonds. De EU mag zich niet laten chanteren door regeringsleiders die lak hebben aan de rechtsstaat.
Blijf op de hoogte met de Europa Update
Volg het werk van Tineke Strik op de rechtsstaat via onze Europa Update. Wij houden je met nieuws en achtergronden wekelijks op de hoogte van de ontwikkelingen in de Europese politiek.
